Od niedawna, gdy w większości postępowań banki przegrywają spory z kredytobiorcami (na chwilę obecną jest to już aż ponad 80% sukcesów klientów banków), można zaobserwować nasilającą się praktykę banków, które grożą swoim klientom występowaniem przeciwko nim z roszczeniami o wynagrodzenie za tzw. bezumowne korzystanie z kapitału w przypadku ustalenia nieważności umowy kredytu. Tego typu działania mają za zadanie zniechęcić kredytobiorców przed występowaniem na drogę postępowania sądowego przeciwko bankom.
Czy roszczenia tego typu mają swoją podstawę, a obawy kredytobiorców pozostają uzasadnione ? Na powyższe pytanie należy udzielić odpowiedzi przeczącej. Analiza przepisów prawa, dotychczasowego orzecznictwa sądów polskich jak i TSUE, a także poglądów doktryny prowadzi bowiem do konkluzji, iż w przypadku unieważnienia umowy kredytowej kredytodawcy (bankowi) nie przysługuje względem kredytobiorcy (klienta) roszczenie z tytułu wynagrodzenia za tzw. bezumowne korzystanie z udzielonego kapitału.
a) Sprzeczność roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału z celem oraz zasadami udzielonej konsumentowi ochrony na mocy Dyrektywy 93/13
W mojej ocenie, teoretyczne roszczenie banku o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału byłoby sprzeczne z funkcjami, celami i zasadami ochrony przysługującej konsumentom na mocy Dyrektywy 93/13. Dyrektywa Rady 93/13 ustanowiła minimalne standardy dla wszystkich państw członkowskich w zakresie eliminacji nieuczciwych praktyk rynkowych w umowach przedsiębiorców z konsumentami. Jej celem jest zapobieganie stosowania przez przedsiębiorców nieuczciwych warunków umownych oraz ochrona konsumenta, jako strony słabszej w stosunku prawnym z przedsiębiorcą. Warunki umowy, które nie podlegają indywidualnym negocjacjom z konsumentem, mogą być uznane za nieuczciwe, gdy są sprzeczne z zasadami dobrej wiary oraz gdy naruszono równowagę kontraktową stron. Jeśli przedsiębiorca zawarł we wzorcu umownym nieustalony z konsumentem nieuczciwą klauzulę, to klauzula taka nie będzie wiążąca dla konsumenta. Celem Dyrektywy jest wprowadzenie odstraszającej sankcji dla przedsiębiorcy, która ma zmusić go do zaprzestania nieuczciwych praktyk (funkcja prewencyjna).
Gdyby zatem bank w przypadku unieważnienia umowy z powodu stosowania klauzul abuzywnych, miałby prawo otrzymania wynagrodzenia za korzystanie z kapitału, stałoby w sprzeczności z prewencyjnym i odstraszającym celem Dyrektywy 93/13. W tej sytuacji bank uzyskałyby potwierdzenie, że nawet w przypadku stwierdzenia przez sąd stosowania niedozwolonych postanowień umownych i unieważnienia umowy, uzyska wynagrodzenie. Wypaczało by to więc sens, cel i znaczenie norm Dyrektywy 93/13. Bank nie rezygnowałby ze stosowania klauzul abuzywnych, skoro jedyną konsekwencją dla niego było by unieważnienie umowy wiążące się potencjalnie z zyskiem w postaci wynagrodzenia za korzystanie z kapitału, niejednokrotnie wyższego niż korzyści uzyskiwane na mocy umowy kredytu.
Tym samym przysługiwanie roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału stałoby w rażącej sprzeczności z celami Dyrektywy 93/13, całkowicie niwecząc jej ochronny charakter dla konsumenta oraz odstraszający skutek względem przedsiębiorcy.
b) Prawo podmiotowe do żądania wynagrodzenia za korzystanie z kapitału
W dodatku wydaje się, że na gruncie prawa polskiego i praktyki stosowania tego prawa nie można mówić o prawie podmiotowym do żądania wynagrodzenia za korzystanie z kapitału na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu i świadczeniu nienależnym.
Należy wskazać, iż w judykaturze i doktrynie niepodzielnie panuje teoria dwóch kondykcji. Wedle tej teorii w przypadku gdy dojdzie do unieważniania umowy kredytu z powodu niemożliwości jej wykonywania po wyeliminowaniu klauzul abuzywnych, kredytobiorca będzie zobowiązany do zwrotu bankowi, o ile wystąpi on z odpowiednim kondykcyjnym roszczeniem, kwoty kapitału kredytu (teoria dwóch kondykcji). Niemniej jednak bankowi nie będzie przysługiwało w tej sytuacji jakiekolwiek wynagrodzenie za korzystanie z kapitału. Stwierdzenie nieważności umowy będzie odnosiło bowiem skutek wsteczny (ex tunc). Tym samym należy stwierdzić, że bank nie udostępnił klientowi kwoty kredytu jako kapitału, lecz spełnił świadczenie nienależne. Podobnie kredytobiorca przez cały czas spełniał świadczenie nienależne. Nie można zatem mówić o udostępnionym kapitale, od którego bank mógłby naliczać odsetki, lecz mamy do czynienia ze świadczeniem nienależnym.
Analogiczny pogląd wyraził Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z dnia 20 lutego 2020 r. (I ACa 635/19 , OSA 2020 nr 2, poz. 5, str. 64), który został co do zasady pozytywnie przyjęty przez doktrynę (zob. glosę aprobującą: Dudziec-Rzeszowska Wioletta, MoP 2020 nr 20, str. 986).
c) Sprzeczność roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału z art. 5 k.c.
Ponadto, uwzględnienie ewentualnego roszczenia o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału było by sprzeczne z art. 5 k.c.
Skoro bank dopuszczał się naruszenia zasad współżycia społecznego bądź dobrych obyczajów, udzielenie mu ochrony w istocie sprzeczne było by z powszechnie akceptowanymi normami moralnymi, jak i zasadami słuszności oraz sprawiedliwości. To bowiem na banku - instytucji zaufania publicznego i podmiocie profesjonalnie zajmującym się w ramach prowadzonej działalności udzielaniem kredytów hipotecznych - spoczywał obowiązek takiego zredagowania i sformułowania umowy kredytu, aby umowa była ważna w świetle obowiązujących przepisów prawa i aby nie zawierała klauzul abuzywnych. Skoro zatem to z winy banku redagującego umowę istnieją podstawy do stwierdzenia bezskuteczności klauzul abuzywnych oraz nieważności umowy, to niezgodne z zasadami współżycia społecznego było by uznawanie, jakoby roszczenie banku w stosunku do pokrzywdzonego działaniem banku kredytobiorcy o wynagrodzenie za korzystanie z kapitału było uzasadnione.
W świetle powyższego, wskazane roszczenie banku należy uznać za nieuzasadnione.
