Analizując aktualne orzecznictwo sądów powszechnych w sprawach dotyczących kredytów indeksowanych do waluty obcej/denominowanych w walucie obcej należy dojść do przekonania, iż tzw. roszczenie o odfrankowienie (o ustalenie bezskuteczności klauzul abuzywnych) pozostaje bezzasadne, jako że umowa odfrankowionego kredytu byłaby sprzeczna z istotą stosunku prawnego, a nadto pozostaje niecelowe z pragmatycznego punktu widzenia.
W pierwszej kolejności należy wyjaśnić, na czym polega tzw. odfrankowienie umowy kredytu. Stosownie do art. 385(1) § 1 k.c. postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go. Uwzględnienie zatem przez sąd powszechny przedmiotowego roszczenia wiąże się z utrzymaniem umowy kredytu w mocy, jednak już jako kredytu złotowego (w PLN) i to ze skutkiem od chwili zawarcia umowy, a przy tym procentowanego wedle wskaźnika LIBOR.
a) Odfrankowienie sprzeczne z istotą stosunku prawnego
Nie jest możliwe dalsze funkcjonowanie umowy, która bez wyeliminowanych z niej postanowień, tworzyć będzie stosunek prawny, którego cel lub treść sprzeciwiałyby się właściwości (naturze) stosunku, ustawie lub zasadom współżycia społecznego. Taki stosunek prawny musi zostać uznany za nieważny z racji sprzeczności z ustawą, polegającą na naruszeniu granic swobody umów (art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 353(1) k.c.).
Istnienie umowy kredytu udzielonego i spłacanego w walucie polskiej, w której stawka procentowa byłaby oparta o wskaźnik LIBOR, który pozostaje integralnie związany z klauzulą walutową i rozliczeniami w walucie obcej, nie jest możliwe. Właściwy wniosek z faktu związania stopy LIBOR z frankiem szwajcarskim jest taki, że po wyeliminowaniu klauzul waloryzacyjnych dalsze obowiązywanie umowy (przyjęcie, że jest to umowa ważna) nie jest możliwe. Wskaźnik LIBOR jest bowiem immanentnie związany z walutą, w przeciwieństwie WIBOR, który jest stosowany w przypadku umów kredytów złotowych.
Odniesienie się do pojęcia natury stosunku prawnego oznacza nakaz respektowania podstawowych cech obligacyjnego stosunku prawnego, a więc tych jego elementów, których brak może prowadzić do podważeniu sensu (istoty) nawiązywanej więzi prawnej. Oznacza również nakaz uwzględnienia tych elementów stosunku obligacyjnego, których pominięcie lub modyfikacja prowadzić by musiały do zniekształcenia zakładanego modelu więzi prawnej związanej z danym typem stosunku. Właśnie utrata przez stosunek prawny jego sensu gospodarczego po wyeliminowaniu z niego indeksacji prowadzi do wniosku, że takie ukształtowanie stosunku prawnego jest nieważne, gdyż nastąpiłoby z przekroczeniem granic swobody umów. (zob. wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie - XXV Wydział Cywilny z dnia 23 września 2019 r. XXV C 13/18).
Analogiczne stanowisko, co do braku możliwości dalszego obowiązywania umowy kredytu z oparciem o wskaźnik LIBOR wyraził również Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11.12.2019 r. (V CSK 382/18, opubl. http://www.sn.pl/).
Sądy powszechne dostrzegają również, że wyeliminowanie ryzyka kursowego, charakterystycznego dla umowy kredytu indeksowanego do waluty obcej i uzasadniającego powiązanie stawki oprocentowania ze stawką LIBOR, jest równoznaczne z tak daleko idącym przekształceniem umowy, iż należy ją uznać za umowę o odmiennej istocie i charakterze, choćby nadal chodziło tu tylko o inny podtyp czy wariant umowy kredytu , co oznacza, że po wyeliminowaniu tego rodzaju klauzul utrzymanie umowy (PLN + LIBOR) nie jest możliwe, co przemawia za jej całkowitą nieważnością (bezskutecznością). (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie I Wydział Cywilny z dnia 7 maja 2021 r., I ACa 590/20).
Niezależnie od powyższego, sądy powszechne niejednokrotnie przyjmują, iż umowa kredytu hipotecznego w PLN oprocentowanego wedle wskaźnika LIBOR byłaby sprzeczna z Rozporządzeniem BMR, co skutkuje jej nieważnością z mocy art. 58 k.c. Takie stanowisko zajął Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z dnia 20 grudnia 2019 r. (XXV C 1597/17) oraz Sąd Okręgowy w Warszawie w wyroku z dnia 4 lutego 2020 r. (XXV C 427/19)
b) Zastąpienie wskaźnika LIBOR od 01.01.2022 r. wskaźnikiem SARON
Niezależnie od powyższego trzeba mieć na względzie, iż wskaźnik LIBOR będzie publikowany jedynie do 31.12.2021 r. W miejsce wskaźnika LIBOR z mocy prawa (ex lege) do umów kredytów waloryzowanych w walutach obcych wejdzie wskaźnik SARON. Trzeba zważyć, że wskaźnik SARON jest wskaźnikiem nieco wyższym aniżeli LIBOR, co oznacza, iż raty kredytów od 01.01.2022 r. nieznacznie wzrosną.
c) Względy pragmatyczne przemawiające za niecelowością żądania odfrankowienia
Ostatecznie, również względy pragmatyczne przemawiają za tym, iż roszczenie o odfrankowienie prowadzi do uzyskania tak znacznych korzyści, jak w przypadku ustalenia nieważności umowy kredytu.
Ustalenie nieważności umowy kredyt ma skutek wsteczny (ex tunc), a umowę traktuje się tak jakby nigdy nie została zawarta. Powyższe rodzi obowiązek dokonania wzajemnych rozliczeń oraz zwrotu świadczeń nienależnych (tzw. sankcja darmowego kredytu). Tymczasem, ustalenie bezskuteczności klauzul abuzywnych (odfrankowienie) nie niesie ze sobą tak znacznych korzyści dla kredytobiorcy. Umowa kredytu trwa bowiem nadal, na zmienionych warunkach. Przy tym, wskaźnik SARON jest wskaźnikiem nieco wyższym aniżeli LIBOR, a zatem w ostatecznym rozrachunku może się okazać, iż ewentualne odfrankowienie umowy kredytu nie będzie tak korzystne, jak tego zakładaliśmy.
Ponadto, w przypadku dochodzenia roszczenia o odfrankowienie w postępowaniu sądowym konieczne jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego (z zakresu bankowości/rachunkowości/finansów), co dodatkowo wpływa na przedłużenie postepowania oraz zwiększenie jego kosztów (strona wnioskująca jest co do zasady zobowiązana do uiszczenia zaliczki na poczet opinii biegłego).
Wszystkie powyższe względy przemawiają zatem za tezą, iż roszczenie o odfrankowienie (o ustalenie bezskuteczności klauzul abuzywnych) pozostaje bezzasadne.
Autor: Miłosz Filip, radca prawny
