Spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego może być ustanowione na rzecz członka spółdzielni albo członka spółdzielni i jego małżonka. Może zatem należeć albo do jednej osoby albo do małżonków. Przez umowę o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego spółdzielnia zobowiązuje się oddać osobie, na rzecz której ustanowione jest prawo lokal mieszkalny do używania a osoba ta zobowiązuje się wnieść wkład mieszkaniowy oraz uiszczać opłaty określone w ustawie i statucie spółdzielni. Spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego jest niezbywalne, nie przechodzi na spadkobierców i nie podlega egzekucji. Spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu, jak wyżej wskazano nie podlega dziedziczeniu, jednakże z chwilą śmierci jednego z małżonków spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, które przysługiwało obojgu małżonkom do chwili śmierci jednego z nich przypada w całości drugiemu małżonkowi. Dziedziczeniu natomiast podlega i wchodzi w skład spadku wkład mieszkaniowy. Spadkobiercy zmarłego małżonka dziedziczą prawa do połowy wniesionego wkładu. Druga połowa pozostaje przy żyjącym małżonku, któremu przypadło w całości spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu. Wkład mieszkaniowy jest jednak prawem majątkowym ściśle związanym ze spółdzielczym prawem do lokalu. Dopóki to ostanie prawo istnieje i przysługuje jednemu z pierwotnie uprawnionych małżonków, dopóty wkład nie ma samodzielnego bytu (por. uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej SN z dnia 30 listopada 1974 r., III CZP 1/74, OSNC 1975/3/37). Zgodnie z art. 14 ust. 2 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych przejście z chwilą śmierci jednego z małżonków spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego przysługującego obojgu małżonkom – na drugiego małżonka – nie narusza uprawnień spadkobierców do dziedziczenia wkładu. W sytuacji, kiedy pozostały przy życiu małżonek uzyskał jako prawo wyłącznie jemu przysługujące, wspólne dotychczas z drugim małżonkiem spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu dziedziczeniu – zgodnie z zasadą związania tego prawa z prawem do wkładu mieszkaniowego, podlega jedynie wierzytelność z tytułu wkładu mieszkaniowego. Rozliczenie to następuje między uprawnionym w pełni do lokalu a spadkobiercami – a nie – między spadkobiercami i spółdzielnią mieszkaniową. W ustawie o spółdzielniach mieszkaniowych nie ma przepisu, który mógłby stanowić podstawę do kierowania takiego roszczenia wobec spółdzielni mieszkaniowej. Przewidziano w niej wprawdzie obowiązek spółdzielni zwrotu wkładu mieszkaniowego, ale w razie wygaśnięcia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu oraz w razie wygaśnięcia ściśle określonych roszczeń. Zgodnie z powołanymi powyżej przepisami prawa w sytuacji, w której spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego przysługiwało wspólnie małżonkom, z chwilą śmierci jednego z nich prawo do lokalu przypada z mocy art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych drugiemu małżonkowi i także uwłaszczenie (przekształcenie prawa lokatorskiego w odrębną własność) w oparciu o art. 12 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych może prowadzić po śmierci jednego z małżonków do nabycia własności lokalu wyłącznie przez pozostającego przy życiu drugiego małżonka. Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem orzecznictwa sądowego przepis art. 14 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych znajduje odpowiednie zastosowanie, gdy po rozwodzie lub unieważnieniu małżeństwa dojdzie do śmierci jednego z byłych małżonków, a nie dokonano wcześniej podziału majątku (nie uregulowano kwestii komu przepadło po rozwodzie spółdzielcze lokatorskie prawo). Wówczas uprawnionym do prawa pozostaje żyjący z nich. Jeżeli natomiast spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego przysługiwało tylko jednej osobie, wygasa ono z chwilą jej śmierci. W przypadku wygaśnięcia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego w następstwie śmierci jedynego uprawnionego roszczenia o zawarcie umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego przysługują jego osobom bliskim. W takiej sytuacji osoby bliskie mogą wystąpić z wnioskiem do spółdzielni mieszkaniowej o zawarcie umowy spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego. Do zachowania tego prawa konieczne jest jednak złożenie w terminie jednego roku pisemnego zapewnienia o gotowości zawarcia umowy o ustanowienie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego. W przypadku zgłoszenia się kilku uprawnionych, sprawę rozstrzyga sąd w postępowaniu nieprocesowym. Przy wydaniu postanowienia sąd bierze pod uwagę między innymi to, kto zamieszkiwał w lokalu wraz ze zmarłym. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego przez spółdzielnię terminu wystąpienia do sądu, wyboru dokonuje spółdzielnia. Reasumując, spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego nie wchodzi w skład spadku i nie podlega dziedziczeniu, natomiast prawo to może przejść na pozostającego przy życiu małżonka, jeżeli prawo to przysługiwało im obojga do chwili śmierci jednego z nich, albo na osoby bliskie zmarłego, w sytuacji jeżeli prawo do przysługiwało tylko zmarłemu. Warto też pamiętać, że na pisemne żądanie członka, któremu przysługuje spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielnia jest obowiązana zawrzeć z tym członkiem umowę przeniesienia własności lokalu.
PRZYNALEŻNOŚĆ MIESZKANIA DO MAJĄTKU WSPÓLNEGO MAŁŻONKÓW
Spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu może należeć do jednej osoby albo do małżonków. O przynależności do majątku wspólnego małżonków spółdzielczego prawa do lokalu rozstrzygają przepisy obowiązujące w dacie uzyskania tego prawa. Co do zasady, prawo do lokalu uzyskane w trakcie małżeństwa i ustroju wspólności majątkowej stanowi majątek wspólny małżonków. Przepisy ustawy z dnia 17.02.1961 r. o spółdzielniach mieszkaniowych i ich związkach, która poprzedziła Prawo spółdzielcze, nie zawierała żadnych uregulowań szczególnych dotyczących przynależności praw spółdzielczych do majątku wspólnego małżonków. W związku z tym do oceny przynależności takich praw, powstałych pod rządami powyższej ustawy będą miały zastosowanie odpowiednie przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu z dnia 30.01.1974 r., III CZP 1/74 o przynależności do majątku wspólnego małżonków prawa do lokalu nabytego w drodze przydziału spółdzielni decydowało wówczas porównanie daty przydziału z datą powstania wspólności majątkowej. Spółdzielcze prawo do lokalu przydzielone jednemu z małżonków w czasie trwania wspólności majątkowej stanowiło w zasadzie przedmiot majątku wspólnego małżonków, chociażby wkład mieszkaniowy lub budowalny pochodził w całości lub w części z majątku odrębnego jednego lub obojga małżonków i został wpłacony przed powstaniem wspólności majątkowej. Wpłata taka stanowiła wtedy nakład z majątku odrębnego jednego z małżonków na majątek wspólny. Prawo spółdzielcze weszło w życie z dniem 01.01.1983 r. Do praw spółdzielczych powstałych po 01.01.1983 r. należy stosować przepisy tej ustawy. Stosownie do art. 215 § 2 tej ustawy prawo do lokalu przydzielonego obojgu małżonkom lub jednemu z nich w czasie trwania małżeństwa dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych rodziny należy wspólnie do obojga małżonków bez względu na istniejące między nimi stosunki majątkowe. Przepisy art. 215 prawa spółdzielczego stanowiły lex specialis wobec regulacji stosunków majątkowych między małżonkami zawartej w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. W dniu 24.04.2001 r. weszła w życie ustawa z dnia 15.12.2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych. Przepisy art. 215 wyżej wskazanego prawa spółdzielczego należało zatem stosować do praw powstałych przed 24.04.2001 r. natomiast do praw powstałych od dnia 24.04.2001 r. przepisy ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych. Przepisy obecnie obowiązującej ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych nie regulują problemu przynależności praw spółdzielczych do majątków małżonków, wobec tego zastosowanie powinny znaleźć przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.
