W ostatnim czasie do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej zostały skierowane pytania prejudycjalne dotyczące zakresu i podstaw ochrony konsumentów. Pytania zadał Sąd Rejonowy dla Warszawy – Woli, II Wydział Cywilny i nadano im sygnatury C-198/20 oraz C-212/20. Pytania brzmią następująco:

1. czy konsumentowi przysługuje ochrona, podczas gdy konsument nie był zainteresowany kwestionowanym postanowieniem umownym w czasie zawarcia umowy i jej wykonywania, w tym nie zaznajomił się z treścią umowy w chwili jej zawarcia i przez cały czas jej trwania (sprawa C-212/20);

2. czy można za właściwie poinformowanego, dostatecznie uważnego i rozsądnego przeciętnego konsumenta uznać konsumenta, który nie przeczytał zawieranej umowy (sprawa C-198/20).

Pytania te postawiono na tle interpretacji dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz. Urz. UE L 95/29 z 21.4.1993). Przepisy unijne określają minimalny standard ochrony konsumenta, który może być rozszerzony w poszczególnych państwach członkowskich. Podstawą dla takich działań jest art.169 ust. 4 TFUE, który przewiduje, że państwa członkowskie mogą utrzymywać lub ustanawiać bardziej rygorystyczne środki ochrony konsumentów. Dodatkowo zgodnie z motywem dwunastym dyrektywy 93/13 dokonuje ona jedynie częściowej i minimalnej harmonizacji (...) pozostawiając państwom członkowskim (...) możliwość zapewnienia konsumentom wyższego poziomu ochrony poprzez wprowadzenie przepisów prawa krajowego bardziej rygorystycznych niż przepisy tej dyrektywy. Ponadto art. 8 dyrektywy 93/13 stanowi, że w celu zapewnienia wyższego stopnia ochrony konsumenta państwa członkowskie mogą przyjąć lub utrzymać bardziej rygorystyczne przepisy prawne zgodne z traktatem w dziedzinie objętej tą dyrektywą.

W sprawie C -495/19 Trybunał wskazał: „Trybunał w swoim utrwalonym orzecznictwie położył nacisk na charakter i znaczenie interesu publicznego, jakim jest ochrona konsumentów, będących stroną słabszą niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzą się oni na postanowienia sformułowane wcześniej przez przedsiębiorcę, nie mogąc mieć wpływu na ich treść (zob. C-266/18, pkt 27, 43; a także C-511/17, pkt 23).

W innym orzeczeniu podano, że „ochrona przyznana konsumentom w dyrektywie 93/13 rozciąga się na sytuacje, w których konsument, który zawarł z przedsiębiorcą umowę obejmującą nieuczciwy warunek, nie podnosi, po pierwsze, okoliczności, że umowa ta wchodzi w zakres zastosowania tej dyrektywy i, po drugie, nieuczciwego charakteru tego warunku, ponieważ albo nie jest on świadomy swych praw, albo rezygnuje z ich podniesienia ze względu na wysokie koszty postępowania przed sądem (C-147/16, pkt 32). Wobec tego, w pierwszej kolejności i zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, sąd krajowy jest zobowiązany do zbadania z urzędu, gdy znane mu są niezbędne ku temu okoliczności faktyczne i prawne, czy dane warunki umowy wchodzące w zakres stosowania dyrektywy 93/13 mają nieuczciwy charakter, i do tego, by dokonawszy takiego badania, zniwelować brak równowagi między konsumentem a przedsiębiorcą (C -511/17, pkt 26). W wyroku z dnia w sprawie C-407/18 Trybunał w pkt 54 podniósł: „Skuteczna ochrona praw wynikających z owej dyrektywy mogłaby bowiem zostać zagwarantowana jedynie pod warunkiem, że krajowe prawo procesowe umożliwia (...) kontrolę z urzędu potencjalnie nieuczciwych warunków odnośnej umowy”. W sprawie C - 590/17 z dnia 21 marca 2019 r., Trybunał przypomniał, że: „konsument znajduje się w słabszej pozycji niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzi on się na postanowienia umowne sporządzone uprzednio przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść (C -110/14, pkt18).”

W sprawie C-497/13 z dnia 4.06.2015 r. Trybunał, na podstawie zasady skuteczności i niezależnie od odmiennych norm prawa krajowego wymagał, aby sąd krajowy stosował z urzędu określone przepisy zawarte w dyrektywach Unii w dziedzinie ochrony konsumentów. Wymóg ten jest uzasadniony okolicznością, że system ochrony ustanowiony w dyrektywach opiera się na założeniu, iż konsument znajduje się w gorszym położeniu niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, oraz tym, że istnieje realne niebezpieczeństwo, że ze względu na brak świadomości konsument nie powoła się na przepis prawa, który ma w swym założeniu go chronić. „Ustalenie czy konsument korzysta, czy też nie z pomocy adwokata, nie może wpłynąć na to twierdzenie, gdyż wykładnia prawa Unii oraz zakres zasad skuteczności i równoważności są niezależne od szczególnych okoliczności danego przypadku.”

Zgłoszone na etapie postępowania sądowego zarzuty dotyczą natomiast szczegółowych zapisów umownych oraz tego jak mechanizmy umowne funkcjonują w wieloletniej praktyce realizacji umowy. Podkreślić trzeba, że zarówno po uważnym i wnikliwym zapoznaniu się, jak też i bez niego, powodowie byli stroną słabszą umowy i nie mieli (nie mogli mieć) faktycznego i rzeczywistego wpływu na zapisy, które kwestionują. Wydaje się, że próba przerzucenia odpowiedzialności za brzmienie umowy z przedsiębiorcy (banku) na konsumenta nie powinna zostać zaakceptowana. Przyjęcie interpretacji rozważanej przez sądy w omawianych pytaniach prowadziłaby de facto do pozbawienia ochrony prawnej większości konsumentów, mimo jednoznacznego brzmienia i praw przyznanych im na podstawie dyrektywy. Zdjęłoby z przedsiębiorców obowiązek rzetelnego konstruowania umów, zgodnie z przepisami obowiązującego prawa oraz treścią dyrektywy.