Fot. Wiedeń, Hofburg, brama Michaeltrakt.
Status konsumenta w umowach frankowych
Kluczową kwestią, którą sądy rozpoznające tzw. sprawy frankowe, ściślej rzecz biorąc o ustalenie stosunku prawnego (stwierdzenie nieważności umowy) oraz o zasądzenie świadczenia nienależnego (zwrot rat kapitałowo-odsetkowych oraz innych kosztów około kredytowych) jest sprawa statusu powoda jako konsumenta.Zagadnienie, w przypadku rozstrzygania tego typu spraw, ma dla frankowiczów znaczenie kardynalne i w zasadzie przesądza o powodzeniu powództwa. Jest ona także jedną z przesłanek analizy doradców kancelarii przy podejmowaniu decyzji o kwalifikacji umowy do ścieżki sądowej. Sama definicja „konsumenta”, jako definicja legalna, został unormowana w z art. 22 (1 )k.c. „konsumentem jest osoba fizyczna dokonująca z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.” Związek między czynnością a działalnością gospodarczą lub zawodową musi być bezpośredni, co oznacza, że istnienie związku jedynie pośredniego nie wyłącza uznania osoby dokonującej czynności za konsumenta. Sąd Najwyższy podkreślał wielokrotnie, że z uregulowania tego wynika, iż istotnymi dla pojęcia konsumenta jest zagadnienie czynności prawnej oraz kryterium braku bezpośredniego związku między dokonaną czynnością prawną a jego działalnością gospodarczą lub zawodową. W aktualnym stanie prawnym w art. 22 (1)k.c. określono szeroko rodzaj działań osoby, która może być uważana za konsumenta; jest nim osoba fizyczna dokonująca czynności prawnych, przez które należy rozumieć przede wszystkim umowy, a także i czynności prawne jednostronne.
Przykłady z orzecznictwa
Dla przykładu z orzecznictwa sądowego możemy wymienić przykłady czynności prawnych zdziałanych przez konsumenta:
1/. osoba fizyczna w ogóle nie prowadząca działalności gospodarczej lub zawodowej (jest pracownikiem, emerytem, rencistą), to w umowie zawartej z przedsiębiorcą zawsze będzie traktowana jako konsument
ale także,
2/. za konsumenta uważa nawet osobę fizyczną wykonującą zawód adwokata i zawierającą umowę kredytu z bankiem w której nie zostało określone przeznaczenie kredytu, jeżeli umowa nie jest związana z działalnością zawodową adwokata (orzeczenie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, status konsumenta w rozumieniu art. 2 lit. b dyrektywy Rady (…) z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich ((…) z dnia 21 kwietnia 1993 r.)
3/. konsumentem w rozumieniu tego przepisu może być także osoba, która dokonuje czynności prawnej poręczenia wekslowego
4/. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14 lutego 2013 r. (II CSK 351/12,Legalis) uznał, że wynajmowanie przez właściciela trzech lokali mieszkalnych i zapowiedziany zamiar wydzierżawienia innych lokali w celu ich wynajęcia, stanowi przedsięwzięcie o skali wystarczającej do uznania najmu lokali za działalność gospodarczą. A contario status konsumenta będzie miała osoba fizyczna oferująca jedynie dwa lokale. Naczelny Sąd Administracyjny wyjaśniał (przy kwestii opodatkowania), że najem na szeroką skalę stanowi działalność gospodarczą w sytuacji gdy właściciel lokali podejmuje czynności, związane z zagospodarowaniem tego mienia i jego rozporządzaniem, które istotnie odbiegają od normalnego wykonywania prawa własności, a nadto z operacji tych uczyni sobie lub ma zamiar uczynienia stałego (nie okazjonalnego) źródła zarobkowania (wyrok z 8 maja 2018 r., II FSK 887/16, Legalis, wyrok z 15 stycznia 2019 r., II FSK 14/17).
5/. Zakup kamienicy wielolokalowej oraz oferowanie wynajmu lokali jest z pewnością wykonywaniem działalności gospodarczej a status konsumenta nie będzie uznany przez sąd (wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie, II C 355/18).
Kontekstowy charakter statusu konsumenta
Dla szerszego kontekstu przy ustalaniu statusu konsumenta, sąd winien wykonać swoisty test celu który powód zamierzał osiągnąć zawierając umowę. Cel jakim zasadniczo powinien kierować się konsument to zaspokajanie potrzeb własnych, osobistych, „prywatnych” podmiotu, jego rodziny, domowników, zapewnienie funkcjonowanie gospodarstwa domowego. By czynność miała konsumencki charakter powinna pozostawać w określonej relacji z rolą społeczną konsumenta (wyrok SN z 26 września 2007 r., IV CSK 122/07, M. Spół. 2008, nr 1, s. 48, wyrok SA w Warszawie z 28 kwietnia 2015 r., VI ACa 775/14, LEX nr 1712704). Uprawnione jest zatem stwierdzenie, że konsumentem nie jest osoba podejmująca działania niezwiązane bezpośrednio z konsumpcją dóbr. Jak wyjaśnia Trybunał, dyrektywa 93/13 definiuje umowy, do których ma zastosowanie, poprzez odniesienie do statusu kontrahentów, w zależności od tego, czy działają oni w ramach swojej działalności zawodowej, czy też nie (zob. wyroki Asbeek Brusse i de Man Garabito, C-488/11, pkt 30; a także Šiba, C-537/13, pkt 21; postanowienie Tarcău, C-74/15, pkt 23).
TSUE wyjaśnia, że konsument jest chroniony w prawie europejskim, ponieważ znajduje się w słabszej pozycji niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, i w związku z tym godzi on się na postanowienia umowne sporządzone uprzednio przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść (wyroki: z dnia 30 maja 2013r., Asbeek Brusse i de Man Garabito, C-488/11, pkt 31; z dnia 15 stycznia2015 r., Šiba, C-537/13, pkt 22; z dnia 3 września 2015r.,Costea, C-110/14, pkt 18; z dnia 21 marca 2019 r., Pouvin,C-590/17, pkt 25; postanowienie z dnia 19 listopada 2015 r., Tarcău,C-74/15, pkt 24; postanowienie z dnia 14 września 2016r., Dumitras, C-534/15, pkt 29; wyrok z dnia 2 kwietnia 2020 r., Reliantco Investments LTD, C-500/18, pkt 47.) Konsumentem jest się jednak ze względu na przynależność do określonej grupy (grupy konsumentów), która jako taka charakteryzuje się w określonymi cechami (strukturalnie słabsza pozycja względem przedsiębiorcy), a nie ze względu na posiadanie konkretnych cech przez konkretną osobę.
Trybunał wskazywał, iż jedna i ta sama osoba może występować w charakterze konsumenta w ramach określonych czynności, a w charakterze przedsiębiorcy w ramach innych (wyroki: Costea, C-110/14, pkt 20;z dnia 25 stycznia 2018 r., Schrems, C-498/16, pkt 29, z dnia 3 lipca 1997 r., Benincasa, C-269/95, pkt 16; z dnia 20 stycznia 2005 r., Gruber, C-464/01, pkt 36; z dnia 3 października 2019 r., Petruchová,C-208/18, pkt 41).
Prof. Pajor (nie żyjąc już mój wykładowca i postrach egzaminacyjny) na wykładach z prawa cywilnego a dokładniej na zajęciach fakultatywnych z ochrony konsumenta prezentował stanowisko, iż: „dla kwalifikacji osoby fizycznej jako konsumenta nie jest konieczne, by nie prowadziła ona w ogóle działalności gospodarczej lub zawodowej. Istotne jest natomiast to, aby dokonywana przez nią, konkretna czynność prawna, która ma przesądzać o jej kwalifikacji jako konsumenta w ramach danego stosunku prawnego, nie dotyczyła bezpośrednio jej ewentualnej działalności gospodarczej. Za konsumenta można uznać zarówno osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej w żaden sposób z jej działalnością profesjonalną, jak i czynności związanej co prawda z tą działalnością, ale tylko pośrednio. Odróżnienie czynności bezpośrednio związanych z prowadzoną działalnością gospodarczą lub zawodową od czynności związanych z nią jedynie pośrednio nastręcza istotnych trudności (E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 8, Warszawa 2017). Formułowane przez doktrynę kryteria mające służyć ich rozróżnieniu nie są jednolite (T. Pajor, w: M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks, 2014, s. 263).
Dlaczego ustalenie statusu konsumenta w sporach frankowych ma takiej znaczenie?
Odpowiedź jest zasadniczo prosta. Dość klarownie wyłuszczył to Sąd Okręgowy w Warszawie w wyżej przywołanym wyroku: ”Koniecznym i zasadniczym elementem dokonania oczekiwanej przez powoda kontroli umowy z art. na podstawie art. 3851 k.c. jest zatem ustalenie czy przysługuje mu przymiot konsumenta. Norma z art. 3851 k.c. odnosi się do niedozwolonych postanowień umownych zamieszczonych w umowach zawieranych z konsumentami. W zakresie jego zastosowania nie mieszczą się zatem takie same postanowienia w umowach zawieranych w obrocie niekonsumenckim, profesjonalnym lub nieprofesjonalnym (K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Art. 1-44910,Lex). Dla możliwości uznania strony powodowej jako osoby fizycznej za konsumenta koniecznie jest ustalenie czy umowy zawarte przez niego z pozwanym bankiem były czynnościami prawnymi niezwiązanymi bezpośrednio z jego działalnością gospodarczą lub zawodową” (wyrok SN z 28 czerwca 2017 r., IV CSK 483/16, Legalis).”
Uznanie powoda za konsumenta determinuje także konieczność zastosowania do rozstrzygnięcia sprawy przepisów dyrektywy 93/13, w szczególności dotyczących wykładni contra proferentem oraz dokonania (nawet bez wniosku strony w tym zakresie) kontroli abuzywności nienegocjowanych postanowień umowy (z urzędu).
Dlatego też dokonując analizy sprawy frankowej zawsze bardzo dokładnie badamy, czy klient obroni w sądzie twierdzenie, iż jest konsumentem co w przeważającej części spraw determinuje końcowy sukces.
