Minął rok ogłoszenia stanu epidemii, a poszkodowani przez lockdown nie przestają liczyć strat. Niektórzy rozpoczęli walkę o odszkodowania już parę miesięcy temu. Dochodzenie roszczeń jest jednak w tym przypadku szczególnie uwarunkowane, ponieważ ich podstawą jest odpowiedzialność Skarbu Państwa za wydanie ustaw i rozporządzeń niezgodnych z Konstytucją (art. 4171 §1 k.c.). Alternatywnie jako podstawę podaje się odpowiedzialność za zaniechanie legislacyjne, czyli niewydanie odpowiednich ustaw lub rozporządzeń przyznających odszkodowania (art. 4171 §4 k.c.). W obu wypadkach droga do celu jest utrudniona.
Pierwsze rozwiązanie wymaga stwierdzenia niezgodności ustawy w osobnym postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym. Dopiero po wyroku Trybunału sąd powszechny może przyznać odszkodowanie. Dotychczas raczej przyjmowano, że wyrok ten powinien być wydany przed rozpoczęciem postępowania o odszkodowanie. Sporne pozostaje również, czy sąd w postępowaniu odszkodowawczym mógłby samodzielnie ocenić przynajmniej niezgodność rozporządzenia z Konstytucją lub ustawą, wziąwszy pod uwagę to, że sądy nie podlegają rozporządzeniom i mogą ich nie stosować, jeśli ocenią je jako nielegalne lub niekonstytucyjne. Należy wskazać, że obywatel ma ograniczone możliwości uzyskania uprzedniego wyroku Trybunału Konstytucyjnego stwierdzającego niezgodność z prawem ustaw i rozporządzeń antyepidemicznych. Pozostaje mieć nadzieję, że ukształtuje się linia orzecznicza pozwalająca przynajmniej na uzyskanie wyroku Trybunału Konstytucyjnego w toku postępowania odszkodowawczego w trybie pytania prawnego sądu (art. 193 Konstytucji) oraz pozwalająca na samodzielną ocenę niekonstytucyjności lub nielegalności rozporządzeń.
Drugie rozwiązanie również jest problematyczne, ponieważ wymaga od poszkodowanego, aby przekonał sąd w sprawie o odszkodowanie, że Rada Ministrów i ewentualnie sejm miały obowiązek wydania stosownych ustaw i rozporządzeń zmierzających do wprowadzenia stanu klęski żywiołowej. Niewydanie tych aktów normatywnych uniemożliwia wypłatę odszkodowań w związku z wprowadzeniem stanu nadzwyczajnego, a to stanowi szkodę. Stawia to oczywiście poszkodowanego w sytuacji, w której musi on wykazywać podstawy do wprowadzenia stanu klęski żywiołowej, a dostępu do takiej wiedzy przeciętny obywatel nie ma. Ponadto obywatel z góry musi założyć, że ograniczenia, które go dotknęły były konieczne (choć nielegalnie wprowadzone), a deliktem z zaniechania było niewprowadzenie stanu klęski żywiołowej.
Skala szkód spowodowanych lockdownem jest tak duża, że można się spodziewać, że rozwiązane tego problemu zajmie długi czas. Nie chodzi tu bowiem tylko o utracone zyski przedsiębiorców. Lockdown dotknął w mniejszym lub większym stopniu niemal wszystkich obywateli. Niektórzy z nich zostali pozbawieni dostępu do służby zdrowia, inni zostali pozbawieni prawa do edukacji, a jeszcze inni wolności poprzez zamknięcie we własnym domu na kwarantannie lub jako osoba 70+ albo nastolatek poniżej 16 roku życia. Kształtujące się orzecznictwo przyjmuje, że nadzwyczajne ograniczenia zostały bezprawnie ustanowione bez formalnego wprowadzenia stanu nadzwyczajnego. Jak naprawić te szkody, jeśli uświadomimy sobie z czasem, że te ograniczenia były nadmierne, a zatem niekonstytucyjne?
Czy zatem odszkodowania za lockdown podzielą los roszczeń spowodowanych nacjonalizacją przemysłu, gruntów rolnych i lasów? Reprywatyzacja do dziś nie została przeprowadzona i pozostaje jątrzącym się problemem.
Niestety może się okazać, że to upływ czasu załatwi sprawę i niektóre roszczenia się przedawnią. Choć nie jest jasne jak liczyć przedawnienie, gdy obywatel w patowej sytuacji nie może dochodzić odszkodowania z powodu braku wyroku Trybunału Konstytucyjnego, którego nie może uzyskać bez wyczerpania drogi sądowej.
Alternatywne rozwiązanie zostało zawarte w senackiej inicjatywie ustawodawczej (druki senackie: 307, 307 S), które przewiduje szczególny tryb przyznawania odszkodowań w wysokości 70% szkody, ale ich przyjęcie wyłącza dochodzenie w pełnej wysokości na zasadach ogólnych i dotyczy tylko przedsiębiorców.
Niepokojące są także wnioski Prezesa Rady Ministrów i Marszałka Sejmu złożone do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności z Konstytucją art 4171 §1 k.c. (sprawy K 18/20 i K 21/20), które zmierzają do przesądzenia w orzeczeniu Trybunału między innymi, czy sądy mogą samodzielnie oceniać konstytucyjność i legalność rozporządzeń. Orzeczenie Trybunału może doprowadzić do ograniczenia możliwości dochodzenia przez obywateli od Skarbu Państwa odszkodowań za niezgodne z prawem działania władzy publicznej zgodnie z art. 77 ust. 1 Konstytucji. Warto przypomnieć że, możliwość ta została z trudem poszerzona po wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 grudnia 2001 r., sygn. SK 18/00. Trybunał uznał wówczas, że wina funkcjonariusza publicznego nie może być warunkiem odpowiedzialności Skarbu Państwa za niezgodne z prawem działanie władzy publicznej.
Nie sposób dziś przewidzieć jak potoczą się losy roszczeń odszkodowawczych za lockdown. Czy Skarb Państwa zapłaci odszkodowania za szkody spowodowane decyzjami politycznymi, czy też roszczenia pozostawimy w spadku naszym wnukom? A może lepiej byłoby nie szkodzić?
Artykuł został opublikowany w dzienniku „Rzeczpospolita” w dniu 27 kwietnia 2021 r. oraz na rp.pl, a także na stronie www.danielduleba.pl.
