Czym jest kara umowna?

W umowach gospodarczych bardzo często zastrzega się kary umowne. Mają one chronić interes kontrahenta wtedy, gdy druga strona umowy nie dopełni swoich obowiązków albo jej postępowanie doprowadzi do określonych skutków. Podstawowym przepisem regulującym karę umowną jest art. 483 § 1 Kodeksu cywilnego:

Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).

Analizując ten przepis, trzeba podkreślić, że kara umowna musi zostać wprost określona w umowie. Nie musi być wprost oznaczona kwotowo, ponieważ możliwe jest jej określenie poprzez odwołanie się do innych mierników (np. jako określona część/określony procent wynagrodzenia umownego).

Przykłady

• Wykonawca za każdy dzień opóźnienia w wykonaniu przedmiotu umowy zapłaci Zamawiającemu karę umowną w wysokości X% ustalonego wynagrodzenia za wykonanie przedmiotu umowy.
• Za każdy przypadek naruszenia obowiązków określonych w §X umowy Zleceniobiorca zapłaci Zleceniodawcy karę umowną w kwocie 1.000 zł.

W tym miejscu warto podkreślić, że karę umowną można zastrzec wyłącznie na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania świadczeń niepieniężnych. Nie można jej więc skutecznie zastrzec na wypadek opóźnienia w zapłacie wynagrodzenia – w tym przypadku można domagać się odsetek ustawowych za opóźnienie albo odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych. Natomiast inne naruszenia umowy, jak np. niewykonanie jakichś robót w terminie, inne naruszenie obowiązków czy nawet spowodowanie odstąpienia przez nas od umowy mogą zostać obwarowane obowiązkiem zapłaty kary umownej.

Czy można żądać więcej niż kara umowna?

Co również ważne, kara umowna należy się uprawnionemu w zastrzeżonej w umowie wysokości niezależnie od wysokości poniesionej szkody (art. 484 § 1 Kodeksu cywilnego). Generalnie kara umowna zamyka drogę do dochodzenia odszkodowania od kontrahenta. Tak być jednak nie musi. Jeżeli obawiamy się, że przyjęta wysokość kary umownej niekoniecznie pokryje szkodę, koniecznie trzeba w umówię zawrzeć zastrzeżenie, że możliwe jest dochodzenie odszkodowania przewyższającego karę umowną (art. 484 § 1 Kodeksu cywilnego). Przy takim zastrzeżeniu można domagać się naprawienia pełnej szkody, wyższej niż uzgodniona kara umowna. Jeżeli takiego zastrzeżenia nie ma w umówię, a kontrahent wniósł pozew o zapłatę wyższej kwoty niż kara umowna, mamy szansę na obronę w procesie.

Miarkowanie kary umownej – co to?

Chociaż według art. 484 § 1 Kodeksu cywilnego kara umowna należy się niezależnie od wysokości poniesionej szkody, to jednak można bronić się przed nią w procesie. Otóż możliwe jest miarkowanie kary umownej, czyli domaganie się jej obniżenia w stosunku do kary wynikającej wprost z umowy. Podstawą takiego uprawnienia jest art. 484 § 2 Kodeksu cywilnego:

Jeżeli zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane, dłużnik może żądać zmniejszenia kary umownej; to samo dotyczy wypadku, gdy kara umowna jest rażąco wygórowana.

Zgodnie z tym przepisem istnieją dwie podstawy miarkowania kary umownej:

1. wykonanie zobowiązania w znacznej części,
2. rażące wygórowanie kary umownej.

Przyjmuje się w orzecznictwie, że kryterium wykonania zobowiązania w znacznej części nie odnosi się jedynie do procentowego ustalenia zakresu wykonanego zobowiązania, ale również jest powiązane z ze stopniem zaspokojenia interesu wierzyciela i jego zagrożeniem. Z drugiej strony często analizuje się, czy już w momencie zawierania umowy wysokość kary umowna nie była nadzwyczajna, odstającą od chronionego interesu wierzyciela i praktyki obrotu gospodarczego. Słusznie przesłankę rażącego wygórowania wyjaśnił Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 22 kwietnia 2022 r. (I AGa 220/21):

Ustawodawca w art. 484 § 2 KC posłużył się niedookreślonym zwrotem „rażącego wygórowania”, nie wskazał przy tym kryteriów istotnych dla oceny rażącego wygórowania kary umownej. Katalog kryteriów pozwalających na zmniejszenie kary umownej nie jest zamknięty, a ocena w tym zakresie, w zależności od okoliczności sprawy, należy do sądu orzekającego.

Rażące wygórowanie kary umownej może również wynikać z braku proporcjonalności do poniesionej szkody albo w ogóle w przypadku braku szkody. Jak przyjmuje Sąd Najwyższy np. w postanowieniu z dnia 30 stycznia 2023 r. (I CSK 3624/22):

Oceniając wysokość kary umownej w związku z podniesieniem zarzutu jej miarkowania, należy jednak brać pod uwagę istnienie szkody oraz jej rozmiar. Brak szkody lub jej nieznaczna wysokość – którą należy oceniać w stosunku do odszkodowania należnego wierzycielowi na zasadach ogólnych – może tworzyć odpowiednie kryterium redukowania kary umownej. Ciężar dowodu, że wierzyciel nie doznał szkody spoczywa na dłużniku.

Jak się bronić przed karą umowną przed sądem?

Chociaż niekiedy orzecznictwo wskazuje, że nie trzeba wprost żądać miarkowania kary umownej, warto w swoim stanowisku przed sądem podnieść, że uzasadnione jest obniżenie kary umownej dochodzonej przez wierzyciela. Warto też pamiętać, że to my – powołując się na podstawy obniżenia kary – musimy sprostać ciężarowi dowodu, aby wykazać fakty uzasadniające miarkowanie (art. 6 Kodeksu cywilnego). Jeżeli zlecimy reprezentację w sprawie radcy prawnemu lub adwokatowi, zadba o to, aby ta linia obrony przed zapłatą została należycie uargumentowana.