Instytucja potrącenia została uregulowana w art. 498 i następne kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.
Ustawa z 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw wprowadza nowe regulacje procesowe w odniesieniu do instytucji potrącenia. W art. 2031 kodeksu postępowania cywilnego dodano istotne ograniczenia możliwości podnoszenia tego zarzutu procesowego. Zgodnie bowiem z dyspozycją art. 2031 k.p.c. podstawą zarzutu potrącenia mogą być (alternatywnie) następujące wierzytelności pozwanego:
1) wierzytelności wynikające z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda;
2) wierzytelność niesporna;
3) wierzytelność uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego.
Przepis art. 2031 § 1 k.p.c. wymaga, aby wierzytelności wynikały z ,,tego samego”, a nie ,,takiego samego” stosunku prawnego. Wierzytelność pozwanego musi zatem pozostawać w związku z wierzytelnością dochodzoną pozwem. W konsekwencji nie może stanowić podstawy zarzutu potrącenia wierzytelność pozwanego, która pozostaje w jakimkolwiek związku z wierzytelnością powoda. Co prawda, zarzutem potrącenia można objąć także wierzytelność mającą swoje źródło w różnych stosunkach prawnych, niemniej jednak złożenie tego oświadczenia jest dopuszczalne w świetle art. 498 k.c., pod warunkiem że wierzytelność jest niesporna lub uprawdopodobniona dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego.
Niesporność wierzytelności oznacza, że nie powinno być prowadzone postępowanie dowodowe na okoliczność jej istnienia i wysokości. Zarzut potrącenia jest zatem niedopuszczalny w przypadku kwestionowania przez stronę powodową wierzytelności pozwanego, wskutek czego konieczne byłoby przeprowadzenie postępowania dowodowego na okoliczność jej istnienia i wysokości.
Co ważne, dokumenty, które miałyby uprawdopodobnić wierzytelność w myśl art. 2031 k.p.c. nie mogą być dokumentami pochodzącymi wyłącznie od pozwanego. Dokumenty te powinny potwierdzać istnienie i wysokość wierzytelności pozwanego przedstawionej do potrącenia.
Co istotne, możliwość podniesienia zarzutu potrącenia została ograniczona terminem. W § 2 wskazano, że pozwany może podnieść zarzut potrącenia nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy wierzytelność stała się wymagalna. Zgodne zaś z § 3 zarzut potrącenia może zostać podniesiony tylko w piśmie procesowym. Do pisma tego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące pozwu, z wyjątkiem przepisów dotyczących opłat.
Wprowadzone przez ustawodawcę ograniczenia w możliwości podnoszenia zarzutu potrącenia mają na celu przyspieszenie postępowania poprzez wyeliminowanie zarzutów potrącenia, które stanowią jedynie wybieg procesowy pozwanego, pozbawiony podstawy faktycznej, nakładający na sąd konieczność przeprowadzenia postępowania dowodowego, zarówno co do zasadności zgłoszonego zarzutu, jak również jego wysokości.
Warto pamiętać, że gdy wierzytelność pozwanego nie spełni kryteriów opisanych w art. 2031 §1 k.p.c., pozwany w celu dochodzenia swoich praw będzie musiał wytoczyć własne powództwo.
