1) Zakaz przemieszczania się – wiele wątpliwości, mało odpowiedzi.
W związku z ogłoszeniem stanu epidemii od 1 do 19 kwietnia 2020 roku obowiązywał ogólny zakaz przemieszczania się na obszarze całej Rzeczypospolitej Polskiej. Stosowanie powyższego zakazu wzbudziło w społeczeństwie duże emocje oraz kontrowersje. Problematyczne stało się również praktyczne zastosowanie wyjątków od zakazu. Przypomnijmy, że zakaz nie dotyczył m.in. sytuacji zaspokajania niezbędnych potrzeb związanych z bieżącymi sprawami życia codziennego, w tym uzyskania opieki zdrowotnej lub psychologicznej, tej osoby, osoby jej najbliższej w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, a jeżeli osoba przemieszczająca się pozostaje we wspólnym pożyciu z inną osobą – także osoby najbliższej osobie pozostającej we wspólnym pożyciu, oraz zakupu towarów i usług z tym związanych. Bezspornie posłużenie się przez prawodawcę sformułowaniem –„w celu zaspokajania niezbędnych potrzeb związanych z bieżącymi sprawami życia codziennego” było z jednej strony zabiegiem celowym, gdyż nie jest możliwe wyczerpujące wskazanie katalogu czynności stanowiącej wyjątek od zakazu przemieszczania się. Z drugiej strony pojęcie to, jak każde pojęcie nieostre, stwarza poważny margines interpretacyjny i rodzi pytania o praktyczne stosowanie przepisu. Stosunkowo łatwo wskazać przykładowy katalog czynności, których podejmowanie jest niezbędne w celu codziennej egzystencji – wyjście po zakupy spożywcze, spacer z psem, wizyta u lekarza, wyjście do pracy. Do najbardziej problematycznych w kontekście ich niezbędności należą natomiast spacery oraz rekreacyjna jazda na rowerze. Wydaje się, że tego rodzaju rekreacyjna aktywność nie wypełniała wymogu niezbędności i mogła podlegać sankcjom administracyjnym oraz kodeksowi wykroczeń. Kwestia ta nie jest jednak oczywista. Podkreślić trzeba, że dla większości społeczeństwa krótki spacer lub jakakolwiek aktywność poza domem stanowiła, w dobie izolacji związanej z epidemią, jedyny kontakt ze światem zewnętrznym. Grono specjalistów podkreślało wielokrotnie, że tego rodzaju aktywność ma bardzo korzystny wpływ na zdrowie i równowagę psychiczną człowieka, co mogło skłaniać do uznania tego rodzaju aktywności za „niezbędną potrzebę”. Z drugiej strony rozszerzająca interpretacja przepisów wypaczałaby sens zakazu przemieszczania się i prowadziłaby do sytuacji, w której za niezbędną potrzebę uznawano by wszelkiego rodzaju aktywność podejmowaną przez wprowadzeniem stanu epidemii. Powyższe wątpliwości z pewnością prowadzić będą do lawinowego wzrostu spraw sądowych, w których rozpatrywane będą spory na tle stosowania tego przepisu.
2) Zakaz przemieszczania się – co na to Konstytucja RP?
Niezależnie od wątpliwości interpretacyjnych związanych z treścią samego zakazu podkreślić trzeba, że przepisy rozporządzenia budzą również wątpliwości w kontekście ich zgodności z aktami wyższego rzędu, w tym Konstytucją RP. Zgodnie z art. 52 ust. 1 Konstytucji RP każdemu zapewnia się wolność poruszania się po terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu. Wolność ta może jednak podlegać ograniczeniom określonym w ustawie. Powyższe znajduje również potwierdzenie w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, który stanowi, że ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Tym samym zakaz przemieszczania się wprowadzona do porządku prawnego w drodze rozporządzenia nie spełnia wymogów konstytucyjnych i może zostać skutecznie podważony.
W dalszej kolejności należy zwrócić uwagę na to, że zgodnie z przywołanym wyżej art. 31 ust. 3 Konstytucji RP zawieszenie możliwości korzystania z konstytucyjnych praw jest możliwe jedynie po wprowadzeniu stanu nadzwyczajnego, co jednak nie nastąpiło. W związku z tym generalne ustanowienie zakazu przemieszczania się należy uznać za sprzeczne z Konstytucją RP.
Po trzecie ustanowiony w rozporządzeniu zakaz przemieszczania się nie znajduje umocowania w ustawie. Zgodnie z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Delegację ustawową dla wydania rozporządzeń stanowiły natomiast art. 46a i 46b ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (t.j.Dz.U.2020, poz. 567). Przepisy nie dają jednak możliwości generalnego ustanowienia zakazu przemieszczania się, a jedynie czasowe ograniczenie określonego sposobu przemieszczania się. Chodzi zatem nie o ograniczenie swobody przemieszczania się jako takiej, a jedynie swobody przemieszczania się w określony sposób. W konsekwencji należy przyjąć, że ustanowienie w drodze rozporządzeń generalnego zakazu przemieszczania się nie mieści się w delegacji wynikającej z ustawy, a tym samym stanowi naruszenie zarówno ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, jak również art. 92 ust. 1 Konstytucji RP. Wątpliwości w zakresie wykładni przepisów dotyczących zakazu przemieszczania się oraz niezgodność tego zakazu z aktami wyższego rzędu stwarza wysokie prawdopodobieństwo skutecznego zakwestionowania odpowiedzialności z tego tytułu (np. poprzez odmowę przyjęcia mandatu lub odwołanie się od administracyjnej kary pieniężnej nałożonej w związku z naruszeniem zakazu przemieszczania się). Nie powinno to, naturalnie, stanowić zachęty do lekceważenia zagrożenia związanego z epidemią i uchybiania przez obywateli zasadom zdrowego rozsądku. Z drugiej strony stan epidemii z pewnością nie usprawiedliwia stanowienia prawa w sposób nieprzemyślany oraz nieodpowiadający standardom wyrażonym w Ustawie Zasadniczej.
