Dark patterns, czyli ang.w dosłownym tłumaczeniu „ciemne wzorce”, „zwodnicze interfejsy”, to takie metody w serwisie czy sklepie internetowym, które wymuszają na konsumencie aktywne działanie, by w jego koszyku zakupowym znalazły się produkty, których on nie wybrał, aby kupił czy zapłacił więcej niż planował.

Dla przykładu to może być:

• automatyczne uzupełnianie koszyka użytkownika o dodatkowe produkty (np. ubezpieczenie); dodanie do koszyka dodatkowej usługi czy „prezentu” w zamian za nieplanowaną subskrypcję;
• ukrywanie lub utrudnianie możliwości anulowania subskrypcji lub usunięcia konta w serwisie;
• uciekający przed kursorem lub niemal niewidoczny przycisk zamykający pop-up z ofertą;
• niespodziewana opłata doliczana do ceny końcowej zamówienia; podawanie informacji wprowadzając w błąd, co do rzeczywistych kosztów;
• słabo widoczne przyciski odmowny skorzystania z oferty (po to, aby sprawić wrażenie, że użytkownik musi z niej skorzystać);
• zamieszczenie zgody na przekazanie danych w miejscu przycisku “dalej”;
• presja ostatnich godzin promocji, która w rzeczywistości nigdy nie kończą się;
• różnicowanie widoczności poszczególnych informacji (ogromny przycisk “wyrażam zgodę” w zestawieniu z małym, ledwie widocznym przyciskiem odmowy);
• używanie niezrozumiałego języka, przez co użytkownik nie jest w stanie łatwo zrozumieć konsekwencji swoich wyborów albo zasad korzystania z danej usługi;
• zamieszczanie nieprawdziwych informacji w stylu „ostanie sztuki” lub „oferta limitowana czasowo”, w celu zmuszenia konsumenta do szybkiego podjęcia decyzji pod presją wyczerpania zapasów;
• projektowanie interfejsu w taki sposób, aby użytkownik zapomniał lub nie myślał o kwestiach związanych z ochroną danych osobowych.

Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów wydał do tej pory kilka decyzji nakładających kary na sprzedawców e-commerce na polskim rynku. Można wskazać 3 przykłady ostatnich postępowań zakończonych wydaniem decyzji stwierdzających stosowanie dark patterns:

sneak into basket – to automatyczne dodawanie niezamówionych produktów do koszyka, praktyka taka była stosowana przez DUKA w ten sposób, że do internetowego koszyka automatycznie, tj. bez konieczności wyrażenia zgody przez konsumenta, dodawane były produkty w „promocyjnej” cenie (parasolka lub filiżanka). Jeżeli konsument nie chciał skorzystać z „promocji” mógł je usunąć, jednak jak słusznie podkreślał UOKIK, w przypadku składania większego zamówienia, istniało ryzyko przeoczenia przez konsumenta dodatkowego produktu i pozostawienia go w koszyku, a tym samym nabycia go. Oprócz kary pieniężnej (1,5 mln) UOKIK zobowiązał DUKA do zwrócenia pieniędzy konsumentom, którzy w okresie od 4 stycznia do 27 grudnia 2022 r. złożyli w sklepie internetowym duka.com/pl zamówienie i zapłacili za niechciane dodatki.

drip pricing – to podawanie minimalnej ceny biletu czy zatajenie dodatkowych opłaty; praktykę taką stosował portal eBilet, konsument zainteresowany zakupem wejściówki na dane wydarzenie otrzymywał informację o minimalnej cenie (np. komunikatu w brzmieniu „bilety dostępne od 135 zł”), jednak cena ta nie zawierała opłat obligatoryjnych doliczanych na późniejszym etapie dokonywania transakcji (np. opłaty serwisowej, którą należało doliczyć do „minimalnej ceny biletu”). UOKIK zobowiązał spółkę do zmiany sposobu informowania konsumentów o minimalnej cenie biletów w ten sposób, że od razu ma ona uwzględniać wszelkie opłaty obligatoryjne.

fałszywy licznik „uciekającej promocji” - do szybkich zakupów na stronach bigotka.pl i arkadie.pl oraz born2be.pl i renee.pl miał skłonić licznik, który odliczał godziny do końca obowiązywania rabatu. Każdego dnia licznik zaczynał odliczanie od nowa i rozpoczynał odmierzanie czasu kolejnej rzekomej oferty specjalnej. Taki zabieg sprawiał wrażenie, że obniżka potrwa krótko i jest znacząco ograniczona w czasie. Swoista presja czasu skłaniała konsumentów do szybkich, nieprzemyślanych decyzji zakupowych.

Na konkretne regulacje w zakresie „dark patterns” możemy powoływać się od 17 lutego 2024r. Od tej daty zaczęły w pełni obowiązywać przepisy Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady z 19 października 2022 r. w sprawie jednolitego rynku usług cyfrowych oraz zmiany dyrektywy 2000/31/WE (Akt o usługach cyfrowych), szerzej znane jako DSA – Digital Services Act.

W art. 25 ust. 1 DSA czytamy, że dostawcy platform internetowych nie mogą projektować, organizować ani obsługiwać swoich interfejsów internetowych w sposób, który wprowadza w błąd odbiorców usługi lub nimi manipuluje, lub w inny istotny sposób zakłóca, lub ogranicza zdolność odbiorców do podejmowania wolnych i świadomych decyzji. Nie wolno projektować interfejsów w ten sposób, aby łatwo nakłonić użytkownika do dokonania wyboru korzystnego dla dostawcy platformy internetowej, ale niekoniecznie zadowalającego dla konsumenta. Kary to 6 % łącznego światowego rocznego obrotu uzyskanego w poprzednim roku obrotowym przez platformę, a także okresowo nakładane kary pieniężne, których dzienna wysokość nie może przekraczać 5 % średniego dziennego dochodu lub światowego rocznego obrotu uzyskanego w poprzednim roku obrotowym przed przedsiębiorcę stosującego dark patterns.

Nie ma nic złego w zachęcaniu do zakupów i promowaniu usług, ale przedsiębiorca działający online nie może sam podejmować za konsumenta decyzji o zakupie ani doprowadzać do podjęcia jej pod wpływem błędu.

Więcej na ten temat https://lgl-iplaw.pl/2024/02/dark-patterns-deceptive-design-patterns-czy-dsa-zakonczy-nieetyczne-praktyki-w-obrocie-handlowym-online/

Photo by Stormseeker on Unsplash