Sposoby i formy działu spadku
Podzielić spadek można albo umową, albo przed sądem. Jeśli w spadku jest nieruchomość, użytkowanie wieczyste albo spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, albo przedsiębiorstwo objęte zarządem sukcesyjnym, to umowa musi mieć formę aktu notarialnego. Jeśli przedsiębiorstwo nie jest objęte takim zarządem, ani nie należy do niego nieruchomość, to do umowy o dział spadku wystarczy forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi. Jeśli w spadku są udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, to do podziału takiego składnika może być potrzebna forma pisemna z podpisami notarialnie poświadczonymi lub wyższa (akt notarialny lub ugoda sądowa).
W innych przypadkach forma umowy o dział spadku jest dowolna. W praktyce bywa, że zainteresowani dzielą się spadkiem lub jego częścią ustnie, a nawet po prostu przez wzajemnie akceptowane fakty dokonane. Zalecam jednak staranność, warto zadbać o choćby pisemne udokumentowanie tego, że wszyscy spadkobiercy zgadzają się na określony sposób działu.
Jeśli dział jest umowny, to może być działem częściowym. Można więc na przykład w formie pisemnej zwykłej podzielić tę część spadku, która składa się z ruchomości, a u notariusza albo w sądzie dokonać działu w zakresie nieruchomości czy przedsiębiorstwa.
Skład spadku
Jeśli działu dokonuje sąd, to on ustala skład spadku. We wniosku do sądu należy podać wszystkie składniki majątku spadkowego i ich wartość, nie ograniczać się tylko do wybranych. Trzeba też ujawnić czy, a jeśli tak to które składniki spadku zostały już objęte umownym działem. Zasada ustalania składu spadku przez sąd nie zwalnia natomiast uczestników z ciężaru dowodzenia przynależności danego mienia do spadku bądź jego wartości.
Przy ustalaniu składu spadku sąd nie jest związany nawet zapisami w księdze wieczystej. W ramach sprawy o dział spadku można więc domagać się uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym i nie trzeba w tym celu wytaczać osobnego powództwa. Jeśli osobne powództwo zostało wytoczone, to sąd, który je rozpoznaje, powinien połączyć swoją sprawę do wspólnego rozpoznania ze sprawą o dział spadku i przekazać akta. Uruchomienie postępowania o dział spadku powoduje bowiem, że spory o skład majątku spadkowego mogą być rozstrzygnięte tylko w tym postępowaniu.
Warunkiem działu spadku może być podział majątku wspólnego z małżeństwa spadkodawcy. Jeśli po osobie zmarłej dokonuje się działu spadku, a była ona w małżeństwie objętym wspólnością majątkową, przy czym podział majątku nie nastąpił, to powinien on nastąpić najpóźniej wraz z działem spadku. Do spadku wchodzi bowiem udział zmarłego w majątku wspólnym. Nie da się więc bez wcześniejszego lub jednoczesnego podziału majątku ustalić składu spadku. Z praktycznego zaś punktu widzenia można tę zależność przedstawić także odwrotnie: po co dzielić majątek wspólny zmarłego, jeśli nie po to by jednocześnie dokonać działu spadku po nim? Zwłaszcza jeśli jednym ze współspadkobierców jest małżonek. Warto wówczas w jednym postępowaniu lub jednej umowie określić jaka część majątku przypadnie temu małżonkowi. Bo przecież część należy mu się z tytułu udziału w majątku wspólnym, a część z tytułu dziedziczenia.
Sposób zniesienia współwłasności
Kiedy już ustalono co jest do podziału, a co nie, trzeba rozstrzygnąć co z tym dalej, czyli kto zatrzyma które mienie. Są przedmioty, które można podzielić, np. działki gruntu (pod pewnymi warunkami), albo budynki wielolokalowe. Jeśli przedmiotu nie da się podzielić (np. samochód), albo nie warto tego robić (np. powstałyby działki gruntu o niekorzystnej geometrii) – można przyznać dany składnik jednej stronie ze spłatą na rzecz drugiej. Spłaty za poszczególne składniki wzajemnie się kompensują, a więc wylicza się jedną spłatę z tytułu całego działu spadku.
Zasadniczym celem działu jest więc wyjście ze współwłasności, ale jeśli zainteresowani lub część z nich zażąda, aby pozostawić ich przy współwłasności określonego składnika, to sąd tak postąpi. Tym bardziej spadkobiercy mogą tak uzgodnić w umownym dziale.
Zaliczenie darowizn, zapisów windykacyjnych i kosztów wykształcenia
Tak samo jak przedmioty działu należy rozliczyć darowizny od spadkodawcy (inne niż drobne zwyczajowe) oraz zapisy windykacyjne. Wartość darowizny lub takiego zapisu dolicza się do spadku, a następnie zalicza na poczet schedy obdarowanego lub zapisobiercy. Dotyczy to jednak tylko działu pomiędzy małżonkiem i zstępnymi dziedziczącymi z ustawy, chyba że spadkodawca nałożył taki obowiązek także na innych spadkobierców ustawowych. Może on też zstępnych lub małżonka zwolnić z obowiązku takiego zaliczenia.
Jeżeli wartość darowizny lub zapisu windykacyjnego podlegających zaliczeniu przewyższa wartość schedy, nie ma obowiązku zwrotu nadwyżki, a ich beneficjent nie jest uwzględniany przy dziale spadku.
W podobny sposób zalicza się poniesione przez spadkodawcę na rzecz zstępnego koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, jeśli przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
Wzrost cen przedmiotów objętych zaliczalnymi darowiznami i zapisami windykacyjnymi powinien skłaniać do dokonania działu spadku rychlej niż później. Zasadą jest zaliczanie po cenach z chwili działu. Jeśli więc ktoś otrzymał w darowiźnie od spadkodawcy nieruchomość i musi się z tej darowizny rozliczyć przy dziale, to wzrost cen nieruchomości będzie dla niego niekorzystny.
Roszczenia dodatkowe
Dział spadku to ostatnia chwila, aby definitywnie rozstrzygnąć także:
- zwrot nakładów i wydatków na spadek,
- rozliczenie pobranych pożytków ze spadku,
- wynagrodzenie za bezprawne korzystanie z przedmiotów spadkowych ponad udział,
- rozliczenie spłaconych długów spadkowych – jeżeli jeden ze spadkobierców zaspokoił dług spadkowy, może żądać regresu od pozostałych spadkobierców, proporcjonalnie do ich udziałów.
O wszystkich tych rozliczeniach sąd orzeka tylko na wyraźny wniosek zainteresowanego.
