Podstawową zasadą wywodzącą się z prawa rzymskiego jest reguła pacta sunt servanda – czyli umów należy dotrzymywać. Co jednak zrobić w sytuacji gdy nasz kontrahent nie wykonuje swojego zobowiązania wynikającego z zawartej z nami umowy?
Jednym z uprawnień jest prawo odstąpienia od umowy, które może wynikać z umowy lub z ustawy. Zapraszam do zapoznania się z poniższym artykułem.
Prawo odstąpienia może wynikać z umowy lub z ustawy.
Umowne prawo odstąpienia
Umowne prawo odstąpienia to nic innego jak zastrzeżenie w umowie prawa do odstąpienia od umowy w ciągu oznaczonego terminu. Zgodnie bowiem z art. 395 k.c. „można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie”. Zgodnie z § 2 art. 395 k.c. „w razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za niezawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba, że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie.
W umowie można także zastrzec, że jednej lub obu stronom wolno od umowy odstąpić za zapłatą oznaczonej sumy (odstępne).
Jeżeli Twoja umowa nie przewiduje prawa do odstąpienia od umowy, możesz skorzystać z przepisów ogólnych Kodeksu cywilnego w zakresie ustawowego prawa do odstąpienia od umowy.
Ustawowe prawo odstąpienia od umowy
Zgodnie z art. 491 § 1 k.c. jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
Niewykonanie umowy występuje wtedy, gdy niezrealizowany na skutek zwłoki kontrahenta obowiązek umowny pozbawia drugą stronę tego, czego zgodnie z umową mogła oczekiwać.
Jeżeli została zawarta umowa, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania wynikającego z umowy wzajemnej, drugiej stronie przysługują następujące uprawnienia:
- może dochodzić wykonania zobowiązania lub skorzystać z wykonania zastępczego; dodatkowo może żądać odszkodowania za szkodę wynikłą ze zwłoki dłużnika;
- może odstąpić od umowy, co spowoduje zniweczenie stosunku zobowiązaniowego wynikającego z zawartej umowy.
Jak skutecznie odstąpić od umowy wzajemnej?
W celu skutecznego odstąpienia od umowy z powodu zwłoki dłużnika w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej wierzyciel musi postąpić ściśle według wskazań wynikających z art. 491 § 1 k.c. dokonując dwóch kolejno po sobie następujących czynności:
- w pierwszej kolejności wierzyciel musi wyznaczyć dłużnikowi dodatkowy odpowiedni (realny) termin do wykonania zobowiązania z jednoczesnym zagrożeniem, że po jego bezskutecznym upływie będzie on uprawniony do odstąpienia od umowy;
- w drugiej kolejności po wyznaczeniu odpowiedniego terminu dodatkowego i bezskutecznym jego upływie, wierzyciel musi złożyć dłużnikowi oświadczenie woli o odstąpieniu od umowy. Odstąpienie od umowy jest jednostronnym oświadczeniem wierzyciela skierowanym do dłużnika. Bezskuteczny upływ terminu do spełnienia świadczenia wzajemnego oznacza, że dłużnik nie wykonał zobowiązania. Dopiera ta druga czynność tj. złożenie oświadczenia o odstąpieniu od umowy wywołuje skutek unicestwienia zobowiązania wynikającego z zawartej umowy.
Bezskuteczny upływ wyznaczonego terminu prowadzi do powstania nowego stanu prawnego. Wierzyciel zyskuje dodatkową możliwość, jaką stwarza mu uprawnienie do odstąpienia od umowy, przy czym nadal – alternatywnie – jest uprawniony do żądania wykonania zobowiązania albo też skorzystania z wykonania zastępczego. W obu także przypadkach przysługuje mu prawo żądania naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki.
Jeżeli na skutek wyznaczenia dodatkowego terminu na spełnienie świadczenia pod rygorem odstąpienia od umowy, dłużnik spełni świadczenie jedynie częściowo, to druga strona może odstąpić od umowy w pozostałej części bez wyznaczania kolejnego dodatkowego terminu. Nie ulega wątpliwości, że dodatkowy termin został wyznaczony na spełnienie całego świadczenia, a nie tylko jego części. W związku z tym spełnienie części świadczenia nie unicestwia skutku upływu tego terminu. W przeciwnym wypadku powodowałoby to, że dłużnik mógłby w łatwy sposób uchronić się przed odstąpieniem od umowy, spełniając jedynie drobne części świadczenia. Ponieważ do momentu odstąpienia od umowy obie strony są zobowiązane do świadczenia, wierzyciel nie może – co do zasady – nie przyjąć części świadczenia.
Odstąpienie od umowy w części
Jeżeli w zobowiązaniu wzajemnym świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ulega ograniczeniu. Po spełnieniu wyżej opisanych warunków z art. 491 § 1 k.c. wierzyciel może według swego wyboru albo odstąpić od tej części, z którą zalega druga strona, albo też co do całej pozostałej części niespełnionego świadczenia.
W określonych ustawą wypadkach, pomimo podzielności świadczeń wzajemnych, wierzycielowi przysługiwać będzie uprawnienie do odstąpienia od umowy w całości. Stanie się tak wtedy, gdy wykonanie częściowe nie miałoby dla wierzyciela znaczenia ze względu na właściwość zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez niego cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
Skutki odstąpienia od umowy wzajemnej
Odstąpienie od umowy jest jednostronnym oświadczeniem woli skierowanym do drugiej strony umowy, którego skutkiem jest wygaśnięcie stosunku zobowiązaniowego wynikającego z zawartej umowy. W takiej sytuacji umowę uznaje się za niezawartą.
W myśl art. 494 § 1 k.c. skutki prawne odstąpienia od umowy wzajemnej są następujące:
- po pierwsze, strona odstępująca od umowy wzajemnej ma obowiązek zwrotu wszystkiego, co otrzymała od drugiej strony;
- po drugie, druga strona ma obowiązek przyjęcia tego świadczenia;
- po trzecie, strona, która odstępuje od umowy, ma prawo żądania naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania.
Naprawienie szkody
W przypadku gdy strona uprawniona odstępuje od umowy, jej uprawienia określone w art. 494 k.c. obejmują również roszczenia o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Do zasad tej odpowiedzialności ma zastosowanie art. 471 k.c. Zgodnie bowiem z art. 494 zd. drugie k.c. strona, która odstępuje od umowy, może żądać nie tylko zwrotu tego, co świadczyła, lecz również na zasadach ogólnych naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Należy jednak pamiętać, że aby dochodzić odszkodowania z art. 471 k.c. nie jest wystarczające wykazanie, że zobowiązanie (np. umowa sprzedaży) zostało wykonane przez dłużnika niewłaściwie. Konieczne jest przede wszystkim wykazanie przez wierzyciela, że z tego tytułu powstała w jego majątku szkoda majątkowa, pozostająca w normalnym związku przyczynowym z takim zachowaniem dłużnika. Dłużnik zobowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba, że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Odpowiedzialność kontaktowa oparta jest na winie dłużnika, i to winie domniemanej. Zakres obowiązku odszkodowawczego określa art. 361 § 2 k.c. i obejmuje on straty, które poszkodowany poniósł oraz korzyści, które mógłby osiągnąć gdyby mi szkody nie wyrządzono.
W przypadku odstąpienia od umowy sprzedaży, sprzedawca jest obowiązany zwrócić kupującemu zapłaconą przez niego cenę. Rozwiązanie takie może być jednak w niektórych sytuacjach krzywdzące dla kupującego, który odstąpił od umowy z winy sprzedawcy. Dla przykładu w warunkach inflacji, wzrostu cen kwota zapłacona przez kupującego pociąga za sobą pogorszenie – z punktu widzenia ekwiwalentności świadczeń – sytuacji ekonomicznej kupującego, który został zmuszony do odstąpienia od umowy z powodu niewłaściwego wykonania umowy przez sprzedawcę. W takiej sytuacji kupujący ponosiłby szkodę gdyby miał otrzymać wyłącznie zwrot kwoty nominalnej (ceny). Szkoda ta powinna być naprawiona. Dlatego ochrony interesów nabywcy należy poszukiwać w art. 471 k.c. w zw. z art. 494 k.c. w ramach pozytywnego interesu umownego pozwalającego na naprawienie wszelkiej szkody zgodnie z regułami odpowiedzialności odszkodowawczej. Przepisu art. 494 k.c. nie można interpretować w oderwaniu od art. 471 k.c., który reguluje zasadnicze skutki niewykonania zobowiązania i zasadę odpowiedzialności za szkodę wynikłą z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Należne odszkodowanie dochodzone na tej podstawie prawnej powinno zapewnić kupującemu nabycie podobnej rzeczy.
