Prawo chroni tatuaż, który jest utworem

Polska scena tatuażu rozwija się bardzo prężnie, a polscy artyści są rozpoznawalni na arenie międzynarodowej. Jak to często bywa, wraz z wzrostem popularności tatuowania i konkretnych artystów – obserwujemy coraz częściej zjawisko kopiowania prac. Kopiowani tatuatorzy zastanawiają się, czy przed tym zjawiskiem można się bronić.

Możliwość ochrony powstaje m.in. na podstawie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, jednak, żeby skorzystać z tej ochrony tatuaż musi być utworem w jej rozumieniu.

Dzisiaj w ramach wstępu do tematu ochrony prawnej tatuażu omówię czy i kiedy tatuaż możemy uważać za utwór. To właśnie od ustalenia tego, czy stworzyliśmy utwór, zaczyna się rozmowa o ochronie prawnej tatuażu.

Definicja ustawowa utworu

Art. 1 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych

1. Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór).
2. W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:

(…) 2) plastyczne (…);

1. Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną.
2. Ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności.

Czy tatuaż może być utworem?

Ustawa co prawda nie wymienia literalnie tatuażu jako utworu, który podlega ochronie. Wskazuje jednak np. utwory plastyczne, a tatuaż jest niczym innym jak właśnie utworem plastycznym, utrwalonym na specyficznym nośniku jakim jest ciało ludzkie. Może powstać najpierw w formie projektu na papierze/tablecie, który zostanie przeniesiony na skórę albo bezpośrednio na skórze (freehand).

Z przywołanej definicji ustawowej wynika, że tatuaż może być utworem, jeśli jest przejawem działalności twórczej i artysta nacechował go indywidualnym piętnem. Trzeba jednak powiedzieć sobie jasno, że nie jest to zbyt precyzyjna definicja i większości z nas nic nie mówi.

Twórczość często jest określana jako indywidualność i oryginalność łącznie. Jednak sama indywidualność jest kryterium ustawowym (to znaczy pojawia się w ustawie prawo autorskie), natomiast oryginalność jest kryterium doktrynalnym (to znaczy definiowanym przez orzecznictwo sądów i praktyków prawa).

Najczęściej, jeśli coś w prawie jest definiowane przez doktrynę oznacza to, że nie mamy jednoznacznych definicji. Spróbuję jednak przybliżyć ten temat rozkładając definicję ustawową na czynniki pierwsze.

Tatuaż jako wynik działalności twórczej

Za działalność twórczą uważamy uzewnętrzniony rezultat procesu intelektualnego człowieka. Sam rezultat, czyli w naszym przypadku projekt tatuażu powinien być wynikiem działalności kreacyjnej, prowadzącej do powstania nowego wytworu intelektu, poprzednio nieznanego dla artysty (w rozumieniu subiektywnym – czyli ma być nowy dla samego autora, a nie obiektywnie nowy). Oryginalność subiektywna wskazuje na pochodzenie od określonego twórcy, mimo, iż same treści mogły być już wcześniej znane.

Indywidualny charakter tatuażu

Przesłanka działalności twórczej jest uzupełniona w ustawie prawo autorskie o wymóg „indywidualnego charakteru”. Oznacza to, że projekt tatuażu powinien zawierać niepowtarzalną osobowość danego człowieka – “osobisty charakter dzieła”, “piętno osobiste”, “oryginalność”.

Tę przesłankę można stwierdzić tylko na podstawie analizy utworu. Można do niej wykorzystać np. analizę dwuczęściową, podczas której przeprowadza się test wewnętrzny i zewnętrzny, czy też pomocniczo test statystycznej jednorazowości – który zakłada badanie, czy takie samo lub bardzo podobne dzieło powstało już wcześniej oraz czy jest statystycznie prawdopodobne stworzenie w przyszłości takiego samego dzieła przez inną osobę. W przypadku odpowiedzi przeczącej możemy mówić o indywidualności dzieła (tak: SN w wyroku z dnia 27 lutego 2009 r., sygn. Akt: V CSK 337/08).

W praktyce trudność sprawia ustalenie granicznego poziomu indywidualności, pozwalającego uznać dany rezultat pracy intelektualnej za utwór. Tak, SA w wyroku z dnia 29 października 1997 r., sygn. Akt: I ACa 477/97:

“Uzależnienie ochrony od występowania w utworze cechy indywidualności nie oznacza, aby cecha ta miała przejawiać się w jakimś określonym stopniu jej natężenia. Także w razie minimalnego stopnia indywidualności dopuszczalne jest kwalifikowanie ujawniającego tę cechę utworu jako przedmiotu prawa autorskiego. Kwalifikacja taka opiera się na ocenach wartościujących. Toteż nie da się generalnie oznaczyć minimum indywidualności, które stanowiłoby wartość progową dla uzyskania ochrony w prawie autorskim i pozwalałoby w sposób dostatecznie bezpieczny rozróżniać wytwory intelektualne zdatne i niezdatne do takiej ochrony”.

Ustalenie w jakiejkolwiek postaci

Powstanie utworu nie jest zależne od zapisania (utrwalenia) utworu na jakimkolwiek nośniku, istotne jest jednak jego ustalenie. Ustalenie utworu oznacza, że jest on uzewnętrzniony i istnieje możliwość zapoznania się z utworem przez inne osoby niż twórca.

Przykładowo:

Ustaleniem jest zaśpiewanie piosenki na żywo, nie jest konieczne jej utrwalanie w postaci nagrania.

W przypadku projektu tatuażu ustalenie często będzie jednoznaczne z utrwaleniem. Ustalenie projektu tatuażu w pamięci tableta, stworzenie projektu na kartce, wykonanie tatuażu metodą freehand – wszystkie wskazane sposoby ustalenia są jednoznaczne z utrwaleniem. W ustaleniu nie ma konieczności, aby ktoś inny poza twórcą zapoznał się z utworem, chodzi tylko o samą możliwość zapoznania się.

Nie jest natomiast wystarczające ustalenie tego utworu tylko w pamięci twórcy – ponieważ nie będzie tu możliwości pokazania rezultatu swojej twórczości innym.

Powstanie utworu

Wraz z ustaleniem utworu powstają prawa autorskie osobiste i majątkowe. Dla ich powstania nie jest konieczne ich utrwalenie, zamieszczenie noty copyrightowej, znaku wodnego czy rejestracja w jakimkolwiek urzędzie.

TIP: Niemniej dla ochrony swoich prac warto oznaczać swoje autorstwo, a na zdjęciach prac wklejać np. znak wodny. Oznaczenie autorstwa wzmacnia pozycję twórcy w przypadku sporów, dodatkowo w prawie autorskim mamy domniemanie, że twórcą jest osoba, której nazwisko lub pseudonim podano do publicznej wiadomości.

Prawa autorskie osobiste

Art. 16 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych

Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:

1) autorstwa utworu;

2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo;

3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;

4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;

5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

W przypadku tatuatorów do naruszenia autorskich praw osobistych najczęściej dochodzi poprzez przypisanie sobie autorstwa nieswojego tatuażu, jak również naruszenie formy oryginału poprzez jego nieumiejętne skopiowanie.

Prawa autorskie majątkowe

Art. 17 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych

Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.

Autorskie prawa majątkowe najczęściej wygasają z upływem 70 lat od daty śmierci twórcy. Po upływie tego terminu można swobodnie i nieodpłatnie korzystać z utworu, który wchodzi do domeny publicznej (pod warunkiem poszanowania autorskich praw osobistych twórcy).

Do naruszenia autorskich praw majątkowych dochodzi, gdy ktoś bezprawnie korzysta z całego utworu albo twórczych elementów utworu, czyli tych podlegających ochronie.

W przypadku tatuatorów to np. wykonanie kopii tatuażu nieswojego autorstwa i pobranie za to wynagrodzenia.

Chronione i niechronione elementy utworu

Ochroną może być objęty wyłącznie sposób wyrażenia. Na kanwie polskiego prawa autorskiego ochronie nie podlegają: odkrycia, idee (pomysły), procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne.

W rzeczywistości, czasami w trakcie postępowań o naruszenie prawa autorskiego sąd bada, czy doszło do przejęcia niechronionego pomysłu czy też elementów chronionych przez prawo autorskie.

Składniki utworu pozbawione twórczości mogą być bez ograniczeń eksploatowane przez osoby trzecie.

Przykładowo: Wykorzystanie cudzego pomysłu na wytatuowanie 3 kotów ustawionych na sobie, w przypadku, jeśli będą to m.in: inne koty i kompozycja.

Wykorzystanie w utworze powszechnie znanej symboliki np. schodów, książki, kompasu.

Można tu też zastosować tzw. dowód nie wprost, podczas przeprowadzania którego zakłada się, że badany rezultat (utwór) stanowi przedmiot ochrony, a następnie rozważa się konsekwencje takiej interpretacji.

Kiedy nie powstanie utwór

Należy również podkreślić, że nie każdy projekt spełnia przesłanki utworu w rozumieniu ustawy prawo autorskie. Dotyczy to w szczególności projektów będących powieleniem innych projektów, a więc niebędących rezultatem działalności twórczej o indywidualnym charakterze, jak również projektów typowych, zawierających powtarzalne, nieoryginalne rozwiązania.

Przykładem tatuaży nieposiadających indywidualnych cech, mogą być np. inicjały, daty, małe znaczki, kropki itp., których raczej nie będziemy mogli uznać za utwory.

Warto przy tym zwrócić uwagę, że „dobre rzemiosło” również nie jest przedmiotem prawa autorskiego – czyli sama techniczna umiejętność wykonywania tatuaży nie podlega ochronie, jeśli więc przenosimy na skórę nie swój projekt to nie powstaną na naszą rzecz prawa autorskie.

Podsumowanie

Jak widać powyżej, kwestia ustalenia czy powstał utwór jest tylko pozornie prosta. W przypadku zaistnienia sporu trzeba być przygotowanym na to, że sąd będzie to badał.

Jednak dla ułatwienia możemy przyjąć, że jeśli tatuaż jest wykonany na podstawie indywidualnego projektu, który nie jest powieleniem cudzego wzoru i zawiera twórcze elementy, to wstępnie będziemy go mogli uznać za utwór, co z automatu spowoduje objęcie go ochroną prawnoautorską.